Ja një portë përballë “Shkollës së Kuqe”. Është druri, ka çekiçin në formë dore, që shërben si zile, tre rreshta tjegulle kafeje mbi, ka avlli të bardhë në dy anët e saj.
Ishte identik me portën e shtëpisë sime, nga e cila kemi ruajtur si relike vetëm çekiçin. Zhvillimi urban, evropianizimi, plani francez i qendrës, lëvizja e lirë, poliqendrat, projekti danez apo austriak… janë konceptet që po vrasin kujtimet e mia. Sa pak që ka mbetur nga qyteti im”. Kur Rezi Delisula shkruante këto radhë më shumë se një vit më parë, ende nuk e kish nisur punën për librin e saj më të ri “Tirana-Mahnia”. Atëherë, vetëm sa pyeste, se si ndodhi që e humbi qytetin para syve, teksa vraponte në rutinën e përditshme. Ishte ndalur sa herë për t’u marrë me historinë që fshihej.
“Nga pikëpamja arkitektonike dyqanet e pazarit të vjetër pjesën ballore e kishin më të dukshme, ndërsa pas kishin vendin për fjetje, ku bënin roje beqarët. Kjo pohohet edhe nga prof. Emin Riza në studimin “Qyteti dhe banesa shqiptare e mesjetës së vonë”. Dyqanet mbylleshin me dy dërrasa të mëdha si kapakë, që më pas u zëvendësuan nga “tarabat”, që më vonë krijuan “tartabenat”, mindere të lartë gjysmë metri që nxirreshin në rrugë deri në një metër e gjysmë jashtë dyqanit. Ky sistem i tartabenave bllokoi kalimin në rrugë, por rriti komunikimin mes dyqanxhinjve e sipas të vjetërve, tregtarët edhe urimet e ngushëllimet i prisnin në dyqan”. Copëza Tirane të harruar, siç ishte e vjetër, me rrugët pa asfalt, me dyqane e nahije, me Pazar e shtëpi qerpiçi, vijnë përkrah kafeneve, pijetoreve dhe haneve që kahmoti gjendeshin kudo në rrugëkalimet e Tiranës.
Gazetarja Rezarta Delisula, kësaj radhe si studiuese e veshur modestisht me “titullin tironse e vjetër”, na fton të shohim kryeqytetin me sytë e saj për të shfletuar “Tirana-Mahnia” që rreket të shpjegojë pyetje si të mëposhtmet: Si ka qenë Tirana në vite? Si është transformuar sot? Si kanë qenë sheshet (me foto) që janë shndërruar disa herë në këto dekada? Cilët janë personazhet që i kanë dhënë shumë Tiranës? Si mund ta prezantojmë kryeqytetin jo vetëm për brezat e rinj (qofshin vendas apo komunitet që i është bashkuar së fundi ritmit të jetës kryeqytetase), por edhe për të huajt, sepse libri vjen në shqip e në anglisht. E në fund si mund të gjejmë një arsye të mirë për t’u takuar dhe për të pirë një gotë vere bashkë Tirana-mahnia: një guidë historike, arkitektonike, zakonore e turistike për qytetin. Botimi i Delisulës, ka 5 pjesë. Nis nga vështrimi historik, Tirana si ishte e si është me fotografi, shkrime mbi kryeqytetin dhe personazhe, kryetarët e bashkive dhe çfarë të shihni në Tiranë. Botimi është shqip-anglisht më shumë për fëmijët e emigrantëve. Jo për tiranasit autoktonë, por për çdo njeri që lind e rritet këtu.
Pak por e sigurtë është që ky libër ka ç’mëson, edhe nëse jeni vetë tiranas i vjetër nga ata që njohin çdo rrugicë, edhe nëse je nga ata që i është bashkuar dekadat e fundit Tiranës, por, edhe nëse je nga ata që di fare pak nga historia jonë, dhe të duhet një përmbledhje në anglisht për të marrë shpejt e shpejt shijen e një qyteti që ka histori të bukur, njerëz të bukur dhe kryesorja njerëz qe e duan shumë siç është Rezarta Delisula. Një dashuri që ajo e ka trashëguar nga familja brez pas brezi dhe po kontribuon që kjo trashëgimi të mos mbetet vetëm te bisedat brenda shtëpive (që nuk janë më me qerpiç), por e kanë historinë të shkruar te “Tirana Mahnia” e nuk kanë më nevojë për tullat e baltës të thara në diell që të kenë ç’të të tregojnë.
Gjatë karrierës si gazetare, Delisula është marrë gjatë me kujtesën e qytetit, duke shkruar për mejhanet që menaxhoheshin nga esnafët vllahë ditët e pazarit, të enjteve e të dielave, që mbusheshin plot; për ditët kur kamerierët ua çonin kafetë pronarëve nëpër dyqane. Referuar Osman Myderizit, në shekullin XVIII Tirana numëronte rreth 500 familje dhe 150-200 dyqane ndërsa në fillim të shekullit kishte pasur 1000 shtëpi dhe 727 dyqane.
Delisula kërkonte ende “shpitë, gjysmë tullë e gjysmë qerpiç, me mure të trashë e shtruar me dërrasa si në tavan e në dysheme, me ato dritare të mëdha e plot dritë. Me ato avllitë e lyera me të bardhë dhe sipër tyre xhama të thyer për të siguruar mbrojtjen nga keqdashësit. Ndonjë me pus, e një tjetër me magjen në fund të oborrit, me kalldrëme që shkëlqenin si pasqyrë… Lagje të tëra, fundosur në themelet e gjigantëve shumëkatësh. Nuk ka më asnjë vend ku unë të tregoj Tironën time, asnjë vend”. Ajo kujton se në vend që të thuash takohemi te Kursali, themi; shihemi te autobusët e Kamzës. Nuk thuhet më; te shpia e Cenit të Lakut (mjekut ortoped të 500 mijë pacientëve), por te paidhaqet e Dajkos… Për ditë, ngulet ndonjë lopatë e re, duke zhdukur si me mllef çdo gjë që ka mbetur nga e shkuara.
